Εφηβεία: Μια εναλλακτική προσέγγιση της εφηβείας μέσα στην πορεία της οικογένειας

Οι εξειδικευμένοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας του «Διαδρομές Εξέλιξης» μας εξηγούν τι εστί εφηβεία και δείχνουν τον τρόπο στους γονείς για να βελτιστοποιήσουν την συμπεριφορά τους απέναντι στους «ανήσυχους» έφηβους.

Η Εφηβεία εκφράζει το πέρασμα από την παιδική ζωή και την κηδεμονία στην ενήλικη ζωή και την αυτονομία.

 Στάδια Εφηβείας

α)  Πρώιμη Εφηβεία  (11-14 ετών)

Περίοδος ιδιαίτερα αγχογόνος και εκρηκτική.

• Ξεκινά η ήβη. Οι μεγάλες σωματικές αλλαγές αλληλεπιδρούν με τις συναισθηματικές διακυμάνσεις, και προκαλούν ψυχοσωματική αναστάτωση.
• Το συναίσθημα, σαν να παγώνει από τις αλλεπάλληλες αλλαγές, γίνεται επίπεδο. Η σκέψη, μη προλαβαίνοντας να διαχειρισθεί τα ολοένα νέα δεδομένα, μοιάζει κενή.
• Εξαιτίας του εσωτερικού αναβρασμού, το ενδιαφέρον στρέφεται στο εξωτερικό περιβάλλον. Η ομάδα συνομηλίκων γίνεται σημαντική, καθώς ο έφηβος έχει ανάγκη κάπου να στηριχθεί και να ανήκει. Οι σχέσεις είναι έντονες, αλλά συχνά προσωρινές.

...Το παιδί γίνεται έφηβος. Αισθάνεται ότι όλα τελειώνουν και όλα ξεκινούν, όλα αλλάζουν...

 β) Μέση Εφηβεία (15-17 ετών)

Κύρια εφηβική Περίοδος.

• Συνεχίζεται η προσπάθεια εξοικείωσης με τον μεταβαλλόμενο εαυτό. Αναζητάται η προσωπική ταυτότητα (εικόνα σώματος, σεξουαλικότητα, ατομικότητα, διαφορετικότητα από τους άλλους).
• Οι γονεϊκές φιγούρες αμφισβητούνται. Επιδιώκεται ο αποχωρισμός από τη γονεϊκή εξάρτηση και η αυτονόμηση.
• Η ομάδα συνομηλίκων και οι συντροφικές σχέσεις γίνονται υποκατάστατο των γονέων, καθώς η ανάγκη στήριξης γίνεται πιο συνειδητή. Αναπτύσσεται η ικανότητα διατήρησης στενών διαπροσωπικών σχέσεων και η κοινωνική υπευθυνότητα.

...Ο έφηβος βιώνει έντονα τα ερωτήματα «Ποιος είμαι;»,  «Τι αξίζω;»,  «Τι ζητάω απ’ τη ζωή;»...

 γ) Τελικό Στάδιο (17-21 ετών)

Περίοδος ολοκλήρωσης των αλλαγών των προηγούμενων σταδίων.

• Εδραιώνεται η προσωπική ταυτότητα. Αναδύεται σταδιακά ο εαυτός που διαμορφώθηκε.
• Οι σχέσεις γονέων-παιδιών αλλάζουν μορφή, μπαίνοντας σε μια ενήλικη, πιο ισότιμη βάση.
• Αναπτύσσεται καλύτερη προσαρμογή στις απαιτήσεις της ενήλικης κοινωνικής ζωής.

...Ο έφηβος γίνεται νεαρός ενήλικας. Αντιλαμβάνεται ότι η πορεία του τώρα ξεκινά... 

Συμπερασματικά, η Εφηβεία είναι μία Περίοδος Κρίσης και Αστάθειας, μία περίοδος Αλλαγών, Μεταβάσεων και Αποφάσεων. Μέσα από την απομόνωση, την εσωτερίκευση και τις συναισθηματικές μεταπτώσεις, αλλά και τον πειραματισμό, την αμφισβήτηση και την επανάσταση, επιδιώκεται η Ανακάλυψη του Εαυτού. Το τέλος της Εφηβείας σηματοδοτείται από την απόκτηση μιας ασφαλούς αίσθησης ενιαίας προσωπικής Ταυτότητας, την Αυτονόμηση και την Ωρίμανση.

Προτάσεις προς τους Γονείς

Αναγνωρίζοντας ότι η εφηβεία είναι μια δύσκολη, έντονη και ασταθής περίοδος, αναγνωρίζουμε ταυτόχρονα και ότι ο έφηβος έχει απόλυτη ανάγκη από την αγάπη, τη συμπαράσταση και την προστασία των γονέων του. Έχει απόλυτη ανάγκη να γνωρίζει ότι βιώνει την προσωπική του κρίση σε ένα περιβάλλον ασφαλές και σταθερό, που δεν θα καταρρεύσει από τον «εκρηκτικό» εαυτό του.

Οι γονείς, ακόμη κι όταν προβληματίζονται, ανησυχούν ή και δυσφορούν, δεν θα πρέπει να ξεχνούν ότι έχουν την εμπειρία και την ωριμότητα, όσο και την ευθύνη, να διασφαλίσουν ένα τέτοιο προστατευτικό πλαίσιο για το παιδί τους. Όπως η γέννηση του μωρού είναι μία νέα κατάσταση που συνεπάγεται για τους γονείς φροντίδα, κούραση, έγνοια αλλά και χαρά, έτσι και η «γέννηση του ενήλικα» είναι μία ακόμη νέα κατάσταση που συνεπάγεται για τους γονείς προβληματισμό, ανησυχία, εγρήγορση αλλά και υπερηφάνεια.

Κάποιες προτάσεις που θα μπορούσαν να διευκολύνουν το έργο των γονέων είναι:

• Ιεραρχία – Κανόνες – Διαπραγμάτευση - Έλεγχος:

Κατά τη διάρκεια της εφηβείας, τα όρια και οι κανόνες συνεχίζουν να είναι απαραίτητα, καθώς ο έφηβος έχει ανάγκη να νιώθει ότι γύρω από κάθε πειραματισμό, αμφισβήτηση, υπερβολή ή μπέρδεμά του βρίσκεται ένα σταθερό όσο και ευέλικτο προστατευτικό πλαίσιο που θα τον κρατήσει ασφαλή. Ευθύνη των γονέων είναι να συνεργάζονται μεταξύ τους και να διαμορφώνουν σταθερά και ευδιάκριτα όρια, αλλά και να ελέγχουν την τήρησή τους αξιοποιώντας καταρχήν τη «θετική ενίσχυση» (επιβράβευση) και λιγότερο την «αρνητική ενίσχυση» (τιμωρία). Εξίσου σημαντική, και ωφέλιμη για την ωρίμανση του εφήβου, είναι η δυνατότητα των γονέων να διαπραγματεύονται μαζί του για τους κανόνες με διάθεση αλληλοσεβασμού, ενσυναίσθησης και προσαρμοστικότητας.

• Επικοινωνία – Συναισθηματική Έκφραση:

Η άμεση επικοινωνία, ο ανοιχτός διάλογος και η σχέση εμπιστοσύνης είναι οι γέφυρες που θα κάνουν το «χάσμα γενεών» προσβάσιμο, είναι ο κοινός τόπος όπου θα μοιρασθούν προσωπικές σκέψεις, συναισθήματα και απόψεις. Είναι η ευκαιρία για να μείνουν οι γονείς κοντά στον έφηβο, να τον ακούσουν προσεκτικά, να προσπαθήσουν να τον καταλάβουν, αλλά και να του μεταδώσουν την εμπειρία τους. Παράλληλα, είναι η ευκαιρία για να ξεδιπλώσει ο έφηβος τον εαυτό του, να εξερευνήσει και να εξωτερικεύσει τις αδιαμόρφωτες ενήλικες πλευρές του, αλλά και να φροντίσει και να καλύψει τις εναπομείνασες παιδικές ανάγκες του. Μέσα σε μια σχέση εγγύτητας και αποδοχής, ο έφηβος θα αποκτήσει εμπειρία αλλά και σθένος για να διαχειρισθεί την κρίση και θα εξοικειωθεί με εναλλακτικά, ωριμότερα πρότυπα στάσεων και συμπεριφορών για να υποδεχθεί την ενηλικίωση. 

• Ενίσχυση Αυτοεκτίμησης:

Ο έφηβος, περισσότερο από συμβουλές, καθοδηγήσεις και πληροφορίες, έχει ανάγκη να λαμβάνει από τους σημαντικότερους γι’ αυτόν ενηλίκους, τους γονείς του, συνεχή επιβεβαίωση για τις ικανότητες και τα θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Μόνον έτσι, θα καταφέρει σταδιακά να ξεχωρίσει «αυτό που είναι» από «αυτό που κάνει», θα διαμορφώσει μια θετική όσο και ρεαλιστική εικόνα εαυτού, και θα αποκτήσει αυτοπεποίθηση και σθένος. Με τα εφόδια αυτά θα μπορέσει να διαμορφώσει στόχους, να διαχειρισθεί αποτυχίες, να δημιουργήσει εναλλακτικές και να οδεύσει με επιτυχία προς την αυτονομία και την ωρίμανση. Οι γονείς, επιβραβεύοντας τις επιτυχίες, επιβεβαιώνοντας τις δυνατότητες, αλλά και αντιμετωπίζοντας με κατανόηση ακόμη και τα πιο δυσφορικά συναισθήματα των εφήβων, τους διδάσκουν το πολυτιμότερο μάθημα: την πίστη, την αγάπη, την αποδοχή και τον σεβασμό προς τον εαυτό, τους άλλους και τη ζωή.       

Η σημασία της Ομάδας Συνομηλίκων

Η ομάδα συνομηλίκων αποτελεί τη φυσική συνέχεια της πρωταρχικής δυάδας μητέρας-βρέφους. Αντιπροσωπεύοντας ένα κυρίαρχο σύστημα κοινωνικοποίησης, παιχνιδιού, φιλίας, απόκτησης κοινωνικών δεξιοτήτων, μάθησης κανόνων και τρόπων ζωής και ανάπτυξης της έννοιας της ηθικής,  επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη συναισθηματική και διανοητική ανάπτυξη του εφήβου.

Στη φάση αυτή, οι «άλλοι» γίνονται σημαντικοί, γιατί μέσω αυτών διαμορφώνεται το «εγώ». Η αίσθηση του «ανήκειν» γίνεται σημαντική, γιατί μέσω αυτής διαμορφώνεται η αίσθηση του «είμαι». Έτσι, οι σχέσεις με τους συνομηλίκους αποκτούν ζωτική σημασία και αποζητούνται για να προσφέρουν τον απαραίτητο χώρο έκφρασης συναισθημάτων, ανταλλαγής εμπειριών, αναζήτησης κοινών σημείων, ανάπτυξης ενδιαφερόντων και παράλληλου μεγαλώματος.

Αναζήτηση βοήθειας

Σε περίπτωση ύπαρξης σημαντικών και επίμονων δυσκολιών ή προβλημάτων, τα οποία προκαλούν στους γονείς αίσθημα αδυναμίας χειρισμού τους ή και φόβο, καλό θα ήταν να επιδιωχθεί συνεργασία με ειδικό, ώστε να διερευνηθούν διάφορες εναλλακτικές προσεγγίσεις αντιμετώπισης της κρίσης. Βέβαια, η απόφαση αυτή χρειάζεται να ληφθεί με γνώμονα την κατανόηση, το ενδιαφέρον και τη διάθεση αναγνώρισης πιθανής προσωπικής ευθύνης, χωρίς να θεωρηθεί ο έφηβος ως ο μόνος υπεύθυνος των προβλημάτων.

Το ταξίδι κάθε εφήβου είναι μια μοναδική και πολύ προσωπική διαδρομή που κάποια στιγμή ολοκληρώνεται...

Οι γονείς χρειάζεται να είναι παρόντες για να τη συνοδεύσουν και να την εξερευνήσουν, χωρίς βιασύνη, χωρίς βραδυπορία. Βασιζόμενοι στις προσωπικές τους αρχές, αξίες και πεποιθήσεις, χρειάζεται να μείνουν δυνατοί και σταθεροί, έτοιμοι να παρέχουν απεριόριστη αγάπη και ασφάλεια, έτοιμοι να σεβαστούν τις αλλαγές του παιδιού τους, αλλά και έτοιμοι να ενθαρρύνουν και να υποδεχθούν τη διαφοροποίηση, την αυτονόμηση και την ενηλικίωσή του.

Παράλληλα, το ταξίδι της εφηβείας μπορεί να αποτελέσει μία μοναδική ευκαιρία εξέλιξης για όλη την οικογένεια. Η αναδρομή στα προσωπικά βιώματα, η αυτοπαρατήρηση και η εμβάθυνση στα προσωπικά συναισθήματα, ανάγκες και ευάλωτα σημεία, αν τώρα αξιοποιηθούν, έχουν να προσφέρουν στους γονείς καλύτερη αυτογνωσία, αποτελεσματικότερη επιλογή στάσεων και συμπεριφορών και ομαλότερη προσαρμογή στις αλλαγές της οικογενειακής ζωής.   

Τότε, η εφηβεία θα γίνει ένα ταξίδι για όλα τα μέλη της οικογένειας, οδηγώντας τα στην προσωπική ικανοποίηση και την απόλαυση των μεταξύ τους σχέσεων.